Column - Nova Zembla-effect

De lucht speelt soms rare spelletjes met ons. Afgelopen week zat ik op het strand van het Suudwest. Ik zat er gewoon wat te zitten, wat om me heen te kijken en te genieten van het zonnetje, het zand en het water. Aan de horizon ontwaarde ik een fenomeen dat we hier wel vaker zien, waardoor we het als gewoon beschouwen terwijl het best bijzonder is. Luchtspiegelingen lieten Terschelling boven de kim zweven en ook de Friese kust lag los van de einder. Het is een grapje van moeder natuur.

Het komt door luchtlagen die verschillen van temperatuur of, zoals in het geval met de Waddenzee, door een lucht- en zeeoppervlak met een heel verschillende warmtegraad. De warme luchtlaag buigt het licht anders af dan de koude waardoor de beelden wat in de war raken.
Het is op Ameland vooral in het najaar te zien, als het Waddenwater na een lange zomer is opgewarmd. Het onderste deel van de hemelkoepel lijkt zich te verheffen en er lijkt ruimte te ontstaan tussen het water en ons buureiland en ook tussen de Waddenzee en de Friese kust van Sint Anne en Oudebildtsiel. Het is zinsbegoocheling, we worden voor het lapje gehouden. Het is de atmosfeer die als een slechte lens werkt.

Ik moest meteen aan Nova Zembla denken en aan het Nova Zembla-effect. Het was Gerrit de Veer die het als eerste beschreef, toen hij in 1597 met buurman Willem Barentsz op Nova Zembla was gestrand. De mannen snakten na een lange poolwinter naar zonlicht. Ze hadden veel kennis van navigeren in huis en konden nauwkeurig berekenen wanneer de zon weer boven de kim zou verschijnen. Op 24 januari 1597 schrijft De Veer in zijn dagboek dat de zon zich tot hun grote verrassing al liet zien, twee weken eerder dan volgens hun berekening. “Kan niet waar zijn”, zeiden de mensen later thuis. “Jullie hebben je vergist, een foute berekening gemaakt, een verkeerde kalender gebruikt.” Maar het was wel waar. Shackelton zag het ook, in 1915 op de Zuidpool. Pas in 1998 werd een sluitende verklaring voor het fenomeen gevonden. Het is een arctische luchtspiegeling, die Nova Zembla-effect is genoemd. Het lijkt alsof de zon opkomt, maar ook Gerrit de Veer en Willem Barentsz werden in het ootje genomen door de lichtbreking van zonlicht tussen verschillende luchtlagen.

Met één gedachtensprong zit je van het Suudwest op Nova Zembla. Intussen is De Witte Swaen vaargereed. De reis om de noordoost kan nog eens gedaan worden, nu met gps. Het drijfijs levert vast minder problemen op.

Jeanet de Jong

Bekijk op YouTube kanaal Ameland Vandaag het filmpje over de Fata morgana op het wad

Hier staat hij ook.